Gracz Zygmunt ( „Płowy Żubr”, „Włóczykij” )           

Gracz Zygmunt (1923-1944) ps. „Płowy Żubr”, „Włóczykij” – instruktor harcerski, organizator ośrodka Szarych Szeregów w Międzychodzie, uczeń.

Urodzony 26 kwietnia 1923 r. w Międzychodzie, syn Gardiana i Pelagii z domu Firlej. Wcześnie stracił ojca – kolejmistrza na stacji kolejowej w Międzychodzie. Uczeń Miejskiego Gimnazjum Koedukacyjnego im. Heliodora Święcickiego w Międzychodzie. Od 10 października 1936 r. związany z 1 DH im. T. Kościuszki, w której od 15 września 1938 r. sprawował funkcję drużynowego plutonu skautów. Przeszedł przeszkolenie II stopnia PW. Mianowany podharcmistrzem Związku Harcerstwa Polskiego. W roku 1939 r. otrzymał świadectwo ukończenia Gimnazjum Ogólnokształcącego z wyróżnieniem, po czym w czerwcu t. r. uczęszczał na kurs kierowników posterunków obserwacyjno-meldunkowych i OPL. Naukę zamierzał kontynuować w Poznaniu. Na początku 1940 r. przebywał przez pewien czas u swego stryja, ks. Jana Gracza, w Krzyżownikach pod Poznaniem. Nawiązał wówczas kontakt z Z. Żuraszkiem i hm A. Kozłowskim. Po powrocie do Międzychodu podjął pracę w fabryce konserw „Pomona”. Organizator ośrodka Szarych Szeregów w Międzychodzie i tajnego nauczania. Ściśle współpracował z ośrodkiem Sz. Sz. w Sierakowie i Komendą Chorągwi Szarych Szeregów w Poznaniu. Wydawca gazetki konspiracyjnej, organizator „wędrujących biblioteczek”, patriotycznych wieczornic i tajnego nauczania. Zorganizował również, w sierpniu 1942 r., tajne harcerskie spotkanie odprawowe przy mogile powstańca wielkopolskiego 1918/1919, Franciszka Piechockiego, zamordowanego 10 grudnia 1939 r. przez członków Selbstschutzu. W latach 1942-1943 uczestniczył w organizowaniu kontaktów emisariusza Biura Zachodniego Delegata Rządu na Kraj, Edwarda Serwańskiego ps. „Mietek” z Powiatowym Delegatem Rządu w Międzychodzie – sędzią Leonem Bernardem Jankowskim (zasięg Delegatury obejmował również powiat szamotulski i nowotomyski).     
Aresztowany 7 lipca 1943 r. w Międzychodzie przez poznańskie gestapo w wyniku dekonspiracji komendy Chorągwi Wielkopolskiej Sz. Sz. Po przeprowadzonej rewizji w mieszkaniu został przewieziony do Poznania, gdzie poddano go brutalnemu śledztwu w byłym Domu Żołnierza, a następnie osadzono w kazamatach Fortu VII. W grypsie do matki pisał: (24.XI.) Tutaj ulokowany jestem w celi 2 m pod ziemią, światło elektryczne, podłoga cementowa, prycza i deska bez siennika, ogrzewania żadnego nie ma. Bóg me zdrowie zachowuje i serdecznie za to dziękuję i proszę również dla Ciebie. Powietrza i światła dziennego od półtora miesiąca nie mamy. Powietrze wchodzi przez kratę 60x60 cm. K M módlcie się za mnie, bo wszystko w ręku Boga i on zdecyduje, czy jeszcze raz Was zobaczę.
17 lutego 1944 r., został wywieziony wraz z 22 wielkopolskimi instruktorami Szarych Szeregów do obozu koncentracyjnego Gross Rosen i tam w nocy z 19 na 20 lutego zamordowany, najprawdopodobniej śmiercionośnym zastrzykiem. Wśród zamordowanych wraz z nim był pierwszy naczelnik Szarych Szeregów – hm. Florian Marciniak ps. „Szary”. Do matki dotarł jedynie gryps, datowany 18 lutego 1944 r., wyrzucony na stacji kolejowej w Lesznie.
Uznanie Zygmunta Gracza za zmarłego nastąpiło postanowieniem Sądu Grodzkiego w Międzychodzie w dniu 11 grudnia 1947 r. (znak III zg. 43/46), wydanym przez sędziego Leona Jankowskiego. W lutym 1994 r. został pośmiertnie odznaczony Krzyżem Armii Krajowej, oraz Srebrnym Krzyżem Zasługi z Mieczami do Krzyża Zasługi dla ZHP. Jego imię nosi jedna z ulic na Os. Szarych Szeregów w Międzychodzie. Pamięć o jego ofierze uwieczniono na Pomniku Polskiego Państwa Podziemnego i Armii Krajowej w Poznaniu oraz Pomniku Poległych za Ojczyznę w latach 1939-1956 w Międzychodzie.

Opr. JTŁ

Źródła:
1. „Międzychodzka Księga Śmierci” Międzychód 1997, s. 20-21.
2. „Polskie Państwo Podziemne w Wielkopolsce” Poznań 2007, T. II s. 65.
3. „W konspiracji wielkopolskiej 1939-1945”  Poznań 1992, s. 32-43.
4. Materiały i opracowania p. T. Liberkowskiego.
5. Fotografia z archiwum p. T. Liberkowskiego.
6. „Encyklopedia konspiracji wielkopolskiej 1939-1945”, Instytut Zachodni, Poznań 1998, s. 183.
7.  „Sierakowskie Zeszyty Historyczne” 4, sierpień-wrzesień 2009, s. 123.
8. „Sierakowskie Zeszyty Historyczne” 9, listopad 2012, s. 26, 28-31, 35, 38, 47, 50-53.