Zgaiński Stanisław ( „Klon”)           

Zgaiński Stanisław (1907-1944) ps. „Klon” – nauczyciel, artysta, p.o. komendant Obwodu AK Szamotuły „Sznur”.

Urodził się 28 kwietnia 1907 r. we wsi Kruszewo k. Czarnkowa z ojca Jana i matki Walentyny z d. Krzywańskiej, która pochodziła ze zubożałej rodziny ziemiańskiej. Na początku lat 20-tych XX w. rodzina Zgaińskich przeniosła się do wsi Kłoda k. Rydzyny. Tam Stanisław w 1922 r. ukończył szkołę powszechną, po czym podjął naukę w Seminarium Nauczycielskim w Lesznie. Po jej ukończeniu w 1926 r. zdał w Czarnkowie egzamin kwalifikacyjny. Następnie pracował jako nauczyciel w szkołach powszechnych w Kaźmierzu i Szamotułach, ucząc m.in. rysunku, muzyki i geografii. Jako malarz był samoukiem, bowiem krótkie studia malarskie u wybitnego poznańskiego malarza-pedagoga Adama Hannytkiewicza, nie wywarły większego wpływu na twórczość artysty. Jego pierwsze prace artystyczne powstały w 1928 r. Chętnie malował pejzaże, zabytki architektury, stroje ludowe i studia portretowe. Uprawiał miedzioryt i cynkoryt oraz litografię, spośród których najcenniejszy jest obraz Matki Boskiej Szamotulskiej. Swych sił próbował także w drzeworycie. W latach 1929-1930 stworzył cykl drzeworytów pt. „Teka Szamotulska”, a w latach 1931-1932 następny cykl – „Z polskiego brzegu”. Z upodobaniem tworzył drzeworytniczą grafikę książkową. Spod jego ręki wyszła okładka do śpiewnika Romana Heisinga „Cześć polskiej ziemi” (Poznań 1933), „Księgi pamiątkowej Akademickiego Koła Szamotulan” (Poznań 1934), „Piosenek Szamotulskich” Wincentego Kani (Szamotuły 1936) itd. W spuściźnie artystycznej Zgaiński pozostawił także exlibrisy. Pierwszy exlibris wykonał w 1934 r. W latach 1936-1939 stworzył ponad 60 książkowych znaków bibliotecznych, a w okresie okupacji około 11. Księgoznaki oferował przyjaciołom, znajomym, bibliotekom, a także osobom z kręgu polityki i kultury (Ignacy Paderewski, Gustaw Morcinek, Irena Dubiska). Jego prace wielokrotnie prezentowane były na wystawach w Poznaniu, Bydgoszczy, Warszawie i Chicago.

W sierpniu 1939 r. został powołany do służby wojskowej w 57. pp w Poznaniu przy 14 DP. Brał udział w bitwie nad Bzurą, gdzie dostał się do niewoli niemieckiej. Do wiosny 1940 r. osadzony był w obozach jenieckich na Dolnym Śląsku, gdzie pracował w kopalni. Tam przypuszczalnie został zaprzysiężony do SZP. Następnie otrzymał przeniesienie do kopali węgla brunatnego na Łużycach, skąd uzyskał zwolnienie. Po powrocie do Szamotuł otrzymał skierowanie do pracy w zakładach zbrojeniowych „Ludwig Koch KG Bremen”, mających swój oddział we Wronkach. Pracował na stanowisku kreślarza. Zmuszony został do osiedlenia się we Wronkach. Tam też nawiązał kontakty z sierakowskim ośrodkiem konspiracji, po czym w 1942 r. został zaprzysiężony do ZWZ/AK przez Bronisława Marona. Występował pod pseudonimem „Klon”. Do wiosny 1943 r. był komendantem placówki ZWZ we Wronkach, a od kwietnia 1944 r. pełnił funkcję p.o. komendanta Obwodu AK w Szamotułach.

Prowadził aktywną działalność w środowisku starszych harcerzy, włączając ich w szeregi Armii Krajowej. Utrzymywał stały kontakt z Edmundem Maronem, komendantem Obwodu Czarnków oraz współpracował z ośrodkiem sierakowskim. Dekonspiracja nastąpiła przypadkowo. Od jesieni 1943 r. utrzymywał kontakty z Adamem Wiśniewskim, który podawał się za komendanta Obwodu AK w Obornikach, w rzeczywistości konfidentem gestapo. W ramach zakrojonej na szeroką skalę akcji pod kryptonimem „Apfelbach”, 8 sierpnia 1944 r. Zgaiński, wraz z dziesiątkami żołnierzy Armii Krajowej, został ujęty i osadzony w więzieniu w Szamotułach, gdzie przebywał do 19 sierpnia 1944 r., będąc zarejestrowanym na liście więziennej pod numerem 232. Następnie został przewieziony do obozu w Żabikowie, w ewidencji więźniów ujęty pod numerem 18.358. W trakcie toczącego się śledztwa był wielokrotnie przesłuchiwany. Podczas tortur uszkodzono mu poważnie staw kolanowy. W dniu 27 września 1944 r. został przewieziony do obozu Gross Rosen (nr obozowy 63.907). Z powodu dotkliwego bólu kolana poddał się operacji w obozowym szpitalu. Zmarł w dniu 14 października 1944 r. na skutek powikłań pooperacyjnych.

Żonaty z Ludwiką Gorzelniak – nauczycielką. Mieli córkę Ewę (1935) i syna Wojciecha (1943). W latach stalinowskich rodzina jego pozbawiona była jakiegokolwiek wsparcia materialnego ze strony państwa.

Opr. JTŁ

Źródła:

1. Renata Wełniak, Anna Ziółkowska „Wielkopolska walcząca. Konspiratorzy w obozie hitlerowskim w Żabikowie”, Muzeum Martyrologiczne - Żabikowo, s. 60-62.

2. Relacje zebrane przez p. Wiesława Michalaka z Wronek.

3. „Polskie Państwo Podziemne w Wielkopolsce 1939-1945”, t. II, s. 88.

4. Z. Szymankiewicz /opr./ „W Konspiracji Wielkopolskiej 1939-1945”, Poznań 1993, s. 103-106, 111, 118-119.

5. „Sierakowskie Zeszyty Historyczne” 9, listopad 2012, s. 71-77, 85, 97, 100.